Κρατική Ορχήστρα Αθηνών: Θωρηκτό Ποτέμκιν
Σεργκέι Αϊζενστάιν, Ντμίτρι Σοστακόβιτς
Ωδείο Ηρώδου Αττικού
5 Ιουλίου, 21:00
Αριστούργημα και ορόσημο στην ιστορία της Έβδομης Τέχνης ως το πληρέστερο δημιούργημα του βωβού κινηματογράφου και όχι μόνον, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Αϊζενστάιν (1898-1948) θα προβληθεί στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, την Παρασκευή 5 Ιουλίου (21.00) με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών να ερμηνεύει ταυτόχρονα ζωντανά τη μουσική του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, υπό τη μουσική διεύθυνση του Γερμανού αρχιμουσικού Γενς Τρέστερ (Jens Troester). Σ΄αυτή τη μουσική εκδοχή, αποσπάσματα από πέντε Συμφωνίες (4,5,8, 10 και 11) του Σοστακόβιτς «συμπορεύονται» με τη συγκλονιστική 65λεπτη κινηματογραφική αφήγηση από τον Αϊζενστάιν της πρώτης αιματηρής εξέγερσης (1905) στην τσαρική Ρωσία, προάγγελου της Οκτωβριανής Επανάστασης, την 100η επέτειο της οποίας υποδεχόμαστε φέτος.
Σε καλλιτεχνικό επίπεδο είναι χαρακτηριστικό ότι και μόνον «Τα σκαλιά της Οδησσού», το τέταρτο δηλαδή από τα πέντε επεισόδια στα οποία είναι διαρθρωμένο το αριστούργημα του Αϊζενστάιν, εκπροσώπησε μία νέα «Σχολή» στο μοντάζ (το «Μοντάζ-ατραξιόν»). Και βέβαια με συνοδεία τη μουσική κυρίως από την, γραμμένη επίσης για τα ίδια γεγονότα στη Ρωσία του 1905, Εντεκάτη Συμφωνία του Σοστακόβιτς, το επεισόδιο αυτό αποτελεί κι από μόνο του μία μνημειώδη κινηματογραφική στιγμή, στην οποία απέτιναν φόρο τιμής πολλοί μεγάλοι σκηνοθέτες.
Η ιστορία του Θωρηκτού Ποτέμκιν και της ταινίας
Στις 27 Ιουνίου του 1905 οι ναύτες του θωρηκτού το οποίο έφερε την ονομασία «Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας», είχε καθελκυστεί επτά χρόνια νωρίτερα και, ως μέρος του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας, θεωρούνταν το πλέον σύγχρονο και δυνατό πολεμικό πλοίο της κατηγορίας του, εξεγέρθηκαν εναντίον των αξιωματικών. Αφορμή στάθηκε το χαλασμένο κρέας του συσσιτίου που οι ναύτες αρνήθηκαν να το φάνε και παραπονέθηκαν στους ανωτέρους τους, με αποτέλεσμα την εν ψυχρώ εκτέλεση του εκπροσώπου τους Γκριγκόρι Βακουλίντσουκ από τον αξιωματικό Ιππόλυτο Γκιλιαρόβσκι, την οργή των ναυτών και την εξέγερσή τους.. Όταν το πλοίο πέρασε στην κατοχή τους, οι ναύτες οργάνωσαν μία επιτροπή, με επικεφαλής τον Αφανάσι Ματουσένκο και αποφάσισαν να πλεύσουν προς την Οδησσό όπου είχε ξεκινήσει γενική απεργία. Στην Οδησσό πια η κηδεία του Βακουλίντσουκ εξελίχθηκε σε πολιτική διαμαρτυρία, την οποία προσπάθησε να καταπνίξει ο στρατός. Το θωρηκτό κυνηγημένο απέπλευσε για λιμάνια της Ρουμανίας και της Κριμαίας όπου όμως τους αρνήθηκαν τον ελλιμενισμό τους. Τελικώς χωρίς φαγητό και νερό οι ναύτες του Ποτέμκιν αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Κονστάντσα, όπου οι Ρουμάνοι δέχτηκαν να τους προσφέρουν άσυλο και προμήθειες, με την προϋπόθεση να εγκαταλείψουν το θωρηκτό. Έτσι οι ναύτες παρέδωσαν το Ποτέμκιν, το οποίο πέρασε πάλι στα χέρια του ρωσικού ναυτικού…. Η ανταρσία ωστόσο θεωρήθηκε «προάγγελος» της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917) και έτσι την είχε αντιμετωπίσει και ο Βλαντιμίρ Λένιν δηλώνοντας ότι το «Ποτέμκιν» έμεινε «ένα ανίκητο έδαφος της επανάστασης και όποια και αν ήταν η τύχη του, έχουμε μπροστά μας ένα αναμφισβήτητο και σημαντικότατο γεγονός: την απόπειρα σχηματισμού ενός πυρήνα επαναστατικού στρατού».
Το 1925, η κρατική υπηρεσία κινηματογραφίας της Σοβιετικής Ένωσης «Γκοσκινό» ανέθεσε στο μεγάλο Σοβιετικό θεωρητικό του κινηματογράφου και σκηνοθέτη, Σεργκέι Αϊζενστάιν να γυρίσει μια ταινία με αφορμή τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την επανάσταση του 1905. Κι εκείνος παρότι το περιστατικό του «Ποτέμκιν» δεν ξεπερνούσε τις δύο σελίδες στο σενάριο που είχε μπροστά του, γύρισε ένα ασπρόμαυρο, βωβό κινηματογραφικό έπος, διάρκειας 65 λεπτών, που αποτελείται από πέντε επεισόδια: «Άνδρες και Σκουλήκια» (οι ναύτες διαμαρτύρονται για το χαλασμένο φαγητό), «Δράμα στο Λιμάνι» (οι ναύτες επαναστατούν), «Ένας νεκρός καλεί για Δικαιοσύνη» (ο λαός της Οδησσού κλαίει το νεκρό αρχηγό), «Τα σκαλιά της Οδησσού» (Οι στρατιώτες του Τσάρου αιματοκυλούν την Οδησσό), και «Συνάντηση με τη ναυτική μοίρα» (οι τσαρικές δυνάμεις ενώνονται με τους στασιαστές του Ποτέμκιν). Ο Αϊζενστάιν χρησιμοποίησε ερασιτέχνες ηθοποιούς για να αποδώσουν καλύτερα τους χαρακτήρες της ταινίας και, ενώ έμεινε πιστός στα ιστορικά γεγονότα, επινόησε ένα δικό του φινάλε σύμφωνα με το οποίο στην Οδησσό οι ναύτες και οι στρατιώτες συμφιλιώνονται και το θωρηκτό Ποτέμκιν περνά νικητήριο ανάμεσα από το στόλο με την κόκκινη σημαία της Επανάστασης (κόκκινη πραγματικά γιατί ο Αϊζενστάιν φρόντισε να χρωματίσει το καρέ) να ανεμίζει στο κατάρτι.
«Το Θωρηκτό Ποτέμκιν» που συγκαταλέγεται μεταξύ των 10 σημαντικότερων ταινιών στην ιστορία του κινηματογράφου είναι ένα «ρεσιτάλ» σκηνοθεσίας και μοντάζ που διδάσκεται σε όλες τις κινηματογραφικές σχολές του κόσμου, καθώς σ΄αυτήν ο Αϊζενστάιν, πέρα απ΄όλα τα άλλα, εισήγαγε επαναστατικές τεχνικές στην αφήγηση, όπως η ρεαλιστική (για τα δεδομένα της εποχής) περιγραφή των συγκρούσεων και η απεικόνιση των χαρακτήρων με τέτοιο τρόπο, ώστε ο θεατής να ταυτίζεται με τους εξεγερμένους. Εισηγήθηκε όμως και τη δημιουργία του περίφημου «Μοντάζ-ατραξιόν».
Η κορυφαία στιγμή του φιλμ θεωρείται το τέταρτο επεισόδιο με το μακελειό στα σκαλιά της Οδησσού, που έχει καταχωριστεί ως η καλύτερη σκηνή στην ιστορία του κινηματογράφου. Έχει ως θέμα τη βία που άσκησαν οι άνδρες της Λευκής Φρουράς του Τσάρου εναντίον του λαού. Το διασκορπισμένο και πανικόβλητο πλήθος που κατεβαίνει τρέχοντας τα σκαλιά κι αμέσως μετά οι Λευκοφρουροί, που σχεδόν μηχανικά με στρατιωτικό βηματισμό, κατεβαίνουν πυροβολώντας, παρουσιάζονται από τον Αϊζενστάιν με εναλλαγές πλάνων, που συγκρούονται και αντιπαρατίθενται με μια ρυθμική θαυμαστής ακρίβειας και αποτελεσματικότητας.
Αυτή η σκηνή είναι το καλύτερο παράδειγμα της θεωρίας του Αϊζενστάιν περί μοντάζ. Είναι το λεγόμενο «ιδεολογικό μοντάζ» (Μοντάζ-ατραξιόν), η άμεση διαδοχή δύο κινηματογραφικών πλάνων, που πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλεί σοκ στον θεατή. Πολλοί κατοπινοί σκηνοθέτες έχουν αποτίσει φόρο τιμής στη συγκεκριμένη σκηνή, όπως ο Μπράιαν Ντε Πάλμα («Οι Αδιάφθοροι»), Φράνσις Φορντ Κόπολα («Ο Νονός»), Τζορτζ Λούκας («Πόλεμος των Άστρων: Η εκδίκηση των Σιθ»), ενώ κάποιοι άλλοι βρήκαν την ευκαιρία να τη διακωμωδήσουν, όπως ο Γούντι Άλεν («Μπανάνες», «Ο Ειρηνοποιός»), Τζέρι Τζάκερ («Τρελές Σφαίρες 33 1/3») και Τέρι Γκίλιαμ («Μπραζίλ»).
Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» έκανε πρεμιέρα στη Μόσχα στις 21 Δεκεμβρίου 1925, χωρίς να σημειώσει τότε ιδιαίτερη επιτυχία…
Η μουσική της ταινίας
Τα γυρίσματα του «Θωρηκτού Ποτέμκιν» τελείωσαν στις 30 Νοεμβρίου 1925 και η ταινία έπρεπε να ολοκληρωθεί μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου, όταν θα γιορταζόταν η επέτειος. Η «Γκοσκινό» κάλεσε την Ορχήστρα του Θεάτρου Μπολσόι να συνοδεύσει την ταινία, η οποία όμως το θεώρησε δύσκολο εγχείρημα, λέγοντας χαρακτηριστικά «πώς να περιγράψουμε τα σκουλήκια στο κρέας με μουσική;» Παρόλα αυτά κι ενώ ο Αϊζενστάιν δούλευε μέχρι την τελευταία στιγμή στην ταινία, κόβοντας και ράβοντας σκηνές, η ορχήστρα ετοίμασε αποσπάσματα από κάποια κλασικά έργα του Μπετόβεν και του Τσαϊκόφσκι, όπως συνηθιζόταν τότε..
Για τις προβολές όμως στο Βερολίνο την άνοιξη του 1926 εξασφαλίστηκε η συνεργασία του Έντμουντ Μάιζελ (1894-1930) ως συνθέτη και μαέστρου. Η μουσική για το Ποτέμκιν γράφτηκε κάτω από φοβερή χρονική πίεση, σε μόλις 12 ημέρες και η πρεμιέρα της στο Βερολίνο έγινε στις 29 Απριλίου 1926.
Στη συνέχεια η ταινία προωθήθηκε στην Ευρώπη και αργότερα στην Αμερική, όμως συχνά γίνονταν διάφορες μετατροπές. Η πρώτη προήλθε από το κομμουνιστικό κόμμα, όταν ο Στάλιν απέκτησε μεγάλη δύναμη και συγχρόνως απομάκρυνε τον Τρότσκι από τη θέση του στο κόμμα. Έτσι έπρεπε να αλλάξει το μότο του Τρότσκι, το οποίο ο Αϊζενστάιν είχε επιλέξει για την αρχή της ταινίας, και υπήρχε στις κόπιες μέχρι το 1930. Αυτό αντικαταστάθηκε στη συνέχεια από ένα μότο του Λένιν. Το μότο του Τρότσκι επιβίωσε μόνο σε μία εκδοχή της Κινηματογραφικής Εταιρίας του Λονδίνου το 1929, μεταφρασμένο στα αγγλικά. Το 1949 στη Ρωσία άλλαξαν και το μότο του Λένιν και η ταινία παρουσιάστηκε με νέα μουσική του Ρώσου συνθέτη Νικολάι Κριούκοφ, ενώ στην προβολή της ταινίας το 1976 στη Μόσχα, για τα 50 χρόνια της, επανήλθε το μότο του Λένιν με μουσική από πέντε Συμφωνίες από πέντε Συμφωνίες (4,5,8, 10 και 11) του Ντιμίτρι Σοστακόβιτς.
Την ανάπλαση αυτής της εκδοχής για μεγάλο συμφωνικό σχήμα φρόντισε για το European Philarmonic Institute ο, γνωστός πια στο ελληνικό κοινό, Φρανκ Στρόμπελ το 2009. Και αυτή είναι η εκδοχή που θα ερμηνεύσει η Κ.Ο.Α. στο Ηρώδειο στις 5 Ιουλίου, υπό τη μουσική διεύθυνση του έμπειρου στην κινηματογραφική μουσική αρχιμουσικού Jens Troester.ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕ ΜΙΑ ΜΑΤΙΑΤΟ ΘΩΡΗΚΤΟ ΠΟΤΕΜΚΙΝ
ΣΕΡΓΚΕΪ ΑΪΖΕΝΣΤΑΪΝ (1898-1948)ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (1906–1975)
Αποσπάσματα από τις:
Συμφωνία αρ.4 σε ντο ελάσσονα, έργο 43
Συμφωνία αρ.5 σε ρε ελάσσονα, έργο 47
Συμφωνία αρ. 8 σε ντο ελάσσονα, έργο 65
Συμφωνία αρ.10 σε μι ελάσσονα, έργο 93
Συμφωνία αρ.11 σε σολ ελάσσονα, έργο 103 – «Έτος 1905»
Μουσική Διεύθυνση Γενς Τρέστερ (Jens Troester)
Σε συνεργασία με το European Film Philarmonic Institute
Η ταινία προβάλλεται με αγγλικούς υπότιτλους.
Τιμές εισιτηρίων: Κανονικό: Από 12€ έως 35€, Φοιτητικό: 7€, ΑΜΕΑ/Ανέργων: 5€
Προπώληση Εισιτηρίων:
http://tickets.greekfestival.gr ή 210 32 72 000,
Κεντρικά Εκδοτήρια Φεστιβάλ
Πανεπιστημίου 39 (εντός στοάς Πεσμαζόγλου)
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα – Παρασκευή: 9:00 – 16:00, Σάββατο: 9:00 – 15:00
Φωτογραφικό υλικό σε υψηλή ανάλυση, στο http://greekfestival.gr/gr/press
