Κατά τη δεκαετία του 1970 έλαβαν χώρα δύο αλληλένδετα φαινόμενα που προκάλεσαν βαθιές αλλαγές στις κοινωνικο- οικονομικές δομές: η γενίκευση των στρατηγικών ανταποδοτικότητας των οικονομικών συγκροτημάτων και η κρίση του Φορντιστικού καθεστώτος συσσώρευσης (Bianchini, 1994:28). Οι ευρωπαϊκές αστικές περιοχές, των οποίων οι οικονομίες είχαν βασιστεί σε κλάδους βαριάς οικονομίας, σε βιομηχανίες μαζικής κατανάλωσης που χρησιμοποιούν ώριμες τεχνολογίες και σε υπηρεσίες διανομής που συνδέονται με ώριμους κλάδους, υπέστησαν σοβαρό πλήγμα.
Ως συνέπεια αυτού, σημειώθηκε μείωση των θέσεων εργασίας στην παραδοσιακή βιομηχανία και πόλωση στις αγορές εργασίας των εν λόγω πόλεων. Υπό το βάρος αυτό και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας που ακολούθησε, οι δημοτικές αρχές της Δυτικής Ευρώπης αναγκάστηκαν να αναπτύξουν στρατηγικές για να ανταποκριθούν στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που επέφερε η συγκεκριμένη αναδιάρθρωση. Σε πολλές πόλεις, μάλιστα, οι πολιτιστικές πολιτικές προέκυψαν ως στοιχεία αυτών των στρατηγικών (Bianchini, 1994:29).
Η χρήση της πολιτιστικής πολιτικής ως απάντησης στις κοινωνικά τραυματικές συνέπειες της οικονομικής αναδιάρθρωσης ερμηνεύτηκε είτε απαισιόδοξα ως αποκριάτικη μάσκα (Harvey, 1989), την οποία χρησιμοποιούσαν οι πολιτικοί σε τοπικό και εθνικό επίπεδο για να αποκρύψουν την αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα, είτε αισιόδοξα ως κοινωνική συγκολλητική ουσία για την ενσωμάτωση νέων μεταναστών, την ενθάρρυνση της κοινωνικής συνοχής και τη διαμόρφωση νέας κοινωνικής ταυτότητας (Bianchini, 1994).
Από την εφαρμογή διαφόρων προγραμμάτων αστικής αναζωογόνησης προκύπτει ως συμπέρασμα ότι η έλλειψη προσανατολισμού στον πολιτισμό, έχει σε πολλές περιπτώσεις οδηγήσει στην καταστροφή των πόλεων και στην αναποτελεσματική εφαρμογή προγραμμάτων αναζωογόνησης. Ουσιαστικότερη αναζωογόνηση εξασφαλίζεται μόνο όταν οι φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές του πολιτισμού ενοποιούνται και συνεργάζονται. Αντίθετα, η μονομερής εστίαση σε κάποια από αυτές, οδηγεί σε ανισόρροπη ανάπλαση.
Κάθε παρέμβαση στην πόλη, που σε άλλους μπορεί να φαντάζει συναρπαστική ενώ σε άλλους να προκαλεί φόβο, προχωρά αποτελεσματικότερα όταν βασίζεται στην ενεργή συμμετοχή των κατοίκων της (Landry, 2006). Η εξασφάλιση επομένως της εμπιστοσύνης τους και της αφοσίωσής τους στο όραμα της εκάστοτε δημοτικής αρχής αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο κάθε τέτοιας πρωτοβουλίας. Ταυτόχρονα, για να στεφθούν με επιτυχία οι πολιτικές μετασχηματισμού των πόλεων κρίνεται σκόπιμο να λαμβάνουν υπ’όψη τα ακόλουθα:
- Απαιτείται συνεργασία μεταξύ των επιμέρους τμημάτων για τη διαμόρφωση της ατζέντας για τον πολιτισμό
- Η διαδικασία ανάπτυξης στρατηγικής για τον πολιτισμό προκρίνεται να απασχολεί και άτομα προερχόμενα από διαφορετικά τμήματα, έτσι ώστε να προωθείται η συνεργασία μιας πληθώρας ειδικών με διαφορετικό επιστημονικό υπόβαθρο κατά την εφαρμογή των προγραμμάτων
- Συστήνεται η προσπάθεια κινητοποίησης του ενδιαφέροντος των κατοίκων της πόλης μέσω της εισαγωγής ενός προγράμματος το οποίο εξ ορισμού αναπτύσσεται σύμφωνα με τα οικονομικά, κοινωνικά και φυσικά χαρακτηριστικά της πόλης
- Η χρηματοδότηση από εξωτερικές πηγές θεωρείται απαραίτητη
- Η επιλογή διευρυμένων σκοπών και στόχων για τις σημαντικές πολιτιστικές διοργανώσεις της πόλης κρίνεται σκόπιμη
- Η συμμετοχή των εκπροσώπων των τμημάτων που είναι αρμόδια για τον πολιτισμό σε δίκτυα συνεργασίας και ομάδες λήψης αποφάσεων θεωρείται αναγκαία
- Η ανάληψη πρωτοβουλιών για τον πολιτισμό από κοινού με άλλα τμήματα μπορεί να αποδώσει σημαντικά οφέλη
- Η στρατηγική εστίαση πρέπει να συνοδεύεται από αποκεντρωμένες δράσεις
- Το όραμα για την αναζωογόνηση της πόλης προκρίνεται να κάνει συστηματικές αναφορές στον πολιτισμό
- Τέλος, θεωρείται απαραίτητη η συγκέντρωση και προβολή των στοιχείων που αποδεικνύουν τη συμμετοχή του πολιτισμού στην αναζωογόνηση της πόλης και ειδικότερα στην επίδραση σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, αλλά και στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της αυτοπεποίθησης, τη συγκρότηση της ταυτότητας, τη βελτίωση της εικόνας και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι κάτοικοι την πόλη και τον εαυτό τους.
Οι κυριότερες πηγές αναζωογόνησης των πόλεων μέσω του πολιτισμού συνίστανται στις ακόλουθες:
Μια κρίση
Μια φαινομενικά δυσμενής αλλαγή που σημειώνεται στο ευρύτερο περιβάλλον μπορεί να δώσει ώθηση στην ενασχόληση με τον πολιτισμό ως μέσο αντιμετώπισης της δυσχερούς κατάστασης.
Ένα κτίριο
Η απαξίωση υποδομών βιομηχανικού ή άλλου χαρακτήρα και η υπαγωγή τους σε φάση παρακμής λόγω της μη χρήσης τους, οδήγησε πολλές πόλεις να επαναπροσδιορίσουν τη χρησιμότητά τους και να προχωρήσουν σε αναπλάσεις. Στα πλαίσια αυτών των δράσεων, δεν είναι λίγες οι πολύ επιτυχημένες μετατροπές πρώην βιομηχανικών κτιρίων σε πολυχώρους πολιτισμού.
Ομάδες κτιρίων και συνοικίες
Σε πολλές περιπτώσεις, συνοικίες ή τμήματα της πόλης που είχαν μπει σε μαρασμό, απέκτησαν νέες χρήσεις που άπτονταν του πολιτισμού, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στην αναζωογόνηση της πόλης.
Η δραστηριότητα των καλλιτεχνών
Η εγκατάσταση καλλιτεχνών σε μια περιοχή που κατ’ αυτόν τον τρόπο μετατρέπεται σε κοιτίδα καλλιτεχνικής δημιουργίας και προσελκύει ως εκ τούτου ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων αποτελεί για πολλές πόλεις το μοχλό της αναζωογόνησής τους.
Η δημιουργική βιομηχανία
Η δημιουργική βιομηχανία που γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες διεθνώς και ανταγωνίζεται με επιτυχία τους πλέον σημαντικούς τομείς της οικονομίας παρουσίασε και παρουσιάζει αυξημένες απαιτήσεις ως προς το χώρο εγκατάστασής της. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλές πόλεις να μπουν σε μια φάση ανασυγκρότησης, για να φιλοξενήσουν επιχειρήσεις τέτοιου τύπου.
Οι πολιτικός προγραμματισμός
Η επιθυμητή κατεύθυνση που θέλει να δώσει η τοπική αρχή στην πόλη μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να καθορίσει την αναζωογόνηση της, με την προσέλκυση επενδύσεων ή την υποστήριξη δραστηριοτήτων ιδιωτών.
Η δημόσια συζήτηση
Πολλές πόλεις έχουν υιοθετήσει πρακτικές διοργάνωσης «φεστιβάλ ιδεών», με απώτερο σκοπό να ανατρέψουν την παθητικότητα του κοινού όσον αφορά στα κοινωνικά δρώμενα και να δημιουργήσουν ένα νέο βήμα διαλόγου.
Η ευελιξία
Οι τροποποιήσεις κάποιων ισχυουσών διατάξεων ή οι αλλαγές στις οποίες υπόκεινται κάποιες πρακτικές λόγω ενός πολιτιστικού γεγονότος πολλές φορές δίνουν το έναυσμα για την ανανέωση της εικόνας της πόλης και αναδεικνύονται σε βάση για την ανάπτυξή της.
Οι αισθητικές υποδομές
Οι υποδομές και τα δημόσια έργα (π.χ. σταθμοί μετρό, σιδηροδρομικοί σταθμοί, λιμάνια κ.λ.π.) σε ουκ ολίγες πόλεις έχουν αναχθεί σε σταθμούς καλλιτεχνικής δημιουργίας και έκφρασης, συμβάλλοντας σημαντικά στην αναζωογόνηση των πόλεων.
Η κοινωνική αυτοπεποίθηση
Ο καταλυτικός ρόλος των ανθρώπων στην αναζωογόνηση της πόλης είναι αδιαμφισβήτητος. Η εμπειρία της συμμετοχής των κατοίκων σε προγράμματα πολιτισμού τους γεμίζει με περηφάνια και αυτοπεποίθηση και πολλές φορές τους παρακινεί να αναλάβουν δράση και σε άλλους τομείς.
Οι μηχανισμοί
Μηχανισμοί όπως αυτός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ή του Προγράμματος «Ποσοστό για την Τέχνη», σύμφωνα με το οποίο ένα μέρος του κόστους κατασκευής κάθε κτιρίου διατίθεται για σκοπούς που αφορούν στην τέχνη, μπορούν να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την πολιτιστική αναζωογόνηση μιας πόλης.
Ο άνθρωπος
Η αναζωογόνηση των πόλεων δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη υπόθεση πολιτικών και θεσμών, αλλά μπορεί να προκύψει και από το όραμα, την ευαισθησία και την προσπάθεια μεμονωμένων ατόμων, που αναλαμβάνουν να μεταλαμπαδεύσουν τις αξίες τους στους υπολοίπους και να τους εμπνεύσουν να συμβάλουν στην υλοποίηση των προγραμμάτων που εισάγουν.
Ο καλλιτέχνης
Ο καλλιτέχνης, ως «μηχανικός της δημιουργίας», μέσω της εναλλακτικής θεώρησης ποικίλων ζητημάτων, πέρα από τις όποιες συμβάσεις και με γνώμονα πάντοτε την πρωτοτυπία και την αυθεντικότητα, δίνει συχνά το έναυσμα για την τοπική ανάπτυξη, διδάσκοντας στους υπόλοιπους την αξία της δημιουργικότητας.
Το μάρκετινγκ
Το μάρκετινγκ, παρά τις τυχόν αδυναμίες και κριτικές, έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως δυναμικό στοιχείο της αναζωογόνησης, καθώς διαθέτει τους μηχανισμούς εκείνους που του επιτρέπουν να διαμορφώνει τις επιθυμητές προσδοκίες και να προσελκύει ομάδες κοινού με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Οι κάτοικοι και δημότες
Η συμμετοχή του έμψυχου υλικού μιας πόλης στην ανανέωσή της αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την επιτυχία προγραμμάτων αναζωογόνησης. Οι διαφορετικές ομάδες που συνθέτουν τον πληθυσμό της έχουν ίσα δικαιώματα όσον αφορά στο σχεδιασμό της επιθυμητής κατάστασης και μπορούν και πρέπει να συνεισφέρουν στην υλοποίηση των προγραμμάτων.
Οι οργανώσεις
Η εγκατάσταση στην πόλη μιας πολιτιστικής οργάνωσης ή μιας εταιρείας μπορεί να έχει μεγάλη αξία για την πόλη όχι μόνο λόγω του έργου και της αποστολής της, αλλά και γιατί σηματοδοτεί αλλαγές στην εικόνα και το χαρακτήρα της.
Οι εκδηλώσεις και τα φεστιβάλ
Δεν είναι λίγες οι πόλεις που επισκέπτεται ή γνωρίζει κανείς επειδή φιλοξενούν διάσημα φεστιβάλ και διοργανώσεις, τα οποία προβάλλουν, ενισχύουν και αναμορφώνουν πραγματικά την εικόνα των πόλεων αυτών, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στην αναζωογόνησή τους.
Αν και η περίοδος – κλειδί για την ανάπτυξη των διεθνών πολιτιστικών φεστιβάλ στην Ευρώπη εγκαινιάστηκε μετά το β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ένας μεγάλος αριθμός πόλεων ανά τον κόσμο συνέχισε και αργότερα να διοργανώνει διεθνή φεστιβάλ και γεγονότα που λειτούργησαν ως σημαντικοί καταλύτες για τη διαμόρφωση και την ανανέωση εικόνων, με άμεση αναφορά στις οικονομικές τους επιδράσεις και ενίοτε στην άμβλυνση του κοινωνικού αποκλεισμού και σε εκπαιδευτικούς σκοπούς (Scottish Arts Council, 2006:16).
Μετά τη δεκαετία του ’80, πόλεις που γνώρισαν την αποβιομηχάνιση, προβαίνουν στη διοργάνωση φεστιβάλ καθώς τα τελευταία έχουν τη δυνατότητα να λειτουργούν ως μορφές επιχειρηματικής επίδειξης και ως εκ τούτου ερμηνεύονται ως ζωτικά στοιχεία για την προσέλκυση επενδύσεων για ανάπλαση και αναζοωγόνηση (Robertson & Wardrop, 2004:116). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη της Γλασκώβης που ενέταξε δύο φεστιβάλ στη στρατηγική αστικής αναζοωγόνησης μέσω του πολιτισμού (Gomez, 1998:5).
Η επωνυμία των πόλεων που συνδέθηκε κατά το παρελθόν με την εγκατάλειψη ενός βιομηχανικού παρελθόντος (Holcomb, 1993, Bramwell & Rawding, 1996), σήμερα σχετίζεται με τον εμπλουτισμό του βιομηχανικού τοπίου με παγκοσμίως γνωστούς προορισμούς τέχνης και διασκέδασης, που εντάσσονται στην «πόλη της φαντασίας» (fantasy city) (Hannigan,1998). Η δυναμική των φεστιβάλ είναι τέτοια που ακόμη κι όταν ο πρωταρχικός τους σκοπός της αναζωογόνησης έχει επιτευχθεί ή ατονήσει, ορισμένα φεστιβάλ διατηρούνται λόγω της οικονομικής σημασίας τους (Laundry, 2006:32).�
Αρθρογράφος: Μαρία Ψαρρού, υπ. διδάκτρωρ Τμ. Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Παντείου Πανεπιστημίου.
