κριτική της Αν
θούλας Δανιήλ Todos los siglos son un solo instante [Μονάχα μια στιγμή όλοι οι αιώνες]
Το σημαντικό βιβλίο για τον Οκτάβιο Πας, ποιητή και δοκιμιογράφο, με τον τίτλο Ηλιόπετρα είναι σύνθετο. Αποτελείται από το ποίημα «Ηλιόπετρα», καθώς και από το ποίημα με τον τίτλο «Κώστας», γραμμένο για τον φιλόσοφο και φίλο, «στοχαστή της κ α τ α λ λ α γ ή ς», Κώστα Παπαϊωάννου, με τον οποίον ο Οκτάβιο Πας γνωρίστηκε στο Παρίσι του Μεταπολέμου. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης εκτεταμένη, εμπεριστατωμένη και πλήρως ενημερωμένη Εισαγωγή. Εκείνο που εξαρχής κατακτά τον αναγνώστη είναι η «μορφή και το περιεχόμενο», που επί της ουσίας της φράσης κάνει σχόλιο ο μεταφραστής (όσον αφορά την ποίηση όμως), ενώ εγώ, στην προκείμενη περίπτωση, εννοώ, κατά κυριολεξία, τη μορφή του βιβλίου και το περιεχόμενό του.Την Ηλιόπετρα έχουν μεταφράσει ο Eliot Weinberger και ο Benjamin Peret, στην Ελλάδα ο Γιώργος Μακρής, ο Τάσος Δενέγρης και ο Ηλίας Ματθαίος, και από των τριών την προσπάθεια ο Κουτσουρέλης σημειώνει πως «ωφελήθηκε».Το κείμενο της Ηλιόπετρας είναι μακροσκελές, αναπόφευκτα και η μετάφρασή του. Από την Εισαγωγή με τον τίτλο «Δώδεκα νότες για μια μετάφραση», επιλέγουμε τον τόπο όπου άρχισε το εγχείρημα της μετάφρασης· στη Μάλαγα της Ισπανίας, στη σχολή «Pablo Picasso», για αλλοδαπούς από όλη την Ευρώπη, πλάι στο σπίτι του Pablo Picasso. Όλα έχουν τη σημασία τους, και οι συμβολισμοί επίσης. Γλώσσα επικοινωνίας ανάμεσα στους σπουδαστές ήταν μια «φαιδρή εσπεράντο», αποτελούμενη από «τουριστικά αγγλικά, ετοιμόρροπα γερμανικά, καστιλλιάνικα αρχάρια» (μια desperando, για να κάνουμε λίγο χιούμορ). Στη συνέχεια μεταφέρεται στη Ρηνανία, όπου και αποτελειώνει τη μετάφραση και τη σχέση του με τα νομικά, επίσης. Η Ηλιόπετρα τον φέρνει σε επαφή με τη «λεκτική ευεξία» του Πας, την «εικονομορφία των στίχων», το «στοχαστικό υπόβαθρο». Όμως του έλειπε η «γεωμετρία της μορφής, που θα ’λεγε ο Ελύτης», η αρχιτεκτονική, ένας «ορατός σκελετός» που τελικά τον βρήκε σε μια γερμανική έκδοση, η οποία είχε αντικριστά πρωτότυπο και μετάφραση, όπως και τώρα η δική του. Η μετάφραση είναι μια «πράξη μετενσάρκωσης», λέει και δεν πιστεύει στην «ώσμωση μορφής και περιεχομένου» (εδώ το σχόλιο που προαναφέραμε), ωστόσο στη σύγχρονη λογοτεχνία, φόρμα και θέμα έρχονται να συμπέσουν, όπως γίνεται και στην Ηλιόπετρα. Οι «ενδεκασύλλαβοι της Ηλιόπετρας ε ί ν α ι το περιεχόμενό της».
Το ποίημα θεωρήθηκε ανάλογο με την Έρημη χώρα του Έλιοτ. Είναι έργο αναφοράς για τις επόμενες γενιές του. Ξεκινάει και ξαναγυρίζει στην αρχή του, είναι λυρικό και στοχαστικό, «υψώνεται στη σφαίρα της καθαρής σκέψης», κινείται ανάμεσα στα αντίθετα: Εγώ και Εσύ, Χώρος και Χρόνος, Στιγμή και Αιωνιότητα, Αθλιότητα και Μεγαλείο, Είναι και Μηδέν, Θάνατος και Έρωτας. Το ποίημα θεωρήθηκε ανάλογο με την Έρημη χώρα του Έλιοτ. Είναι έργο αναφοράς για τις επόμενες γενιές του. Ξεκινάει και ξαναγυρίζει στην αρχή του, είναι λυρικό και στοχαστικό, «υψώνεται στη σφαίρα της καθαρής σκέψης», κινείται ανάμεσα στα αντίθετα: Εγώ και Εσύ, Χώρος και Χρόνος, Στιγμή και Αιωνιότητα, Αθλιότητα και Μεγαλείο, Είναι και Μηδέν, Θάνατος και Έρωτας. Γι’ αυτόν ειδικά, λέει ο μεταφραστής, πως «η επικράτειά του είναι συγχρόνως εκείνη του ακαριαίου και του ατελεύτητου: solo un instante και, κατά τον Κορτάσαρ, είναι το ωραιότερο ερωτικό ποίημα της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας.Ο Κουτσουρέλης προβαίνει σε συσχετίσεις με το σολωμικό και παλαμικό έργο, αλλά και με το έργο του Οδυσσέα Ελύτη. Οι δύο ποιητές παρουσιάζουν ηλικιακές, και όχι μόνο, συγγένειες. Τα στοιχεία σχέσης μελετώνται ευρέως σε ουσία, χρόνο γραφής και ιδεολογικό προσανατολισμό. Σταματώ για λίγο στους όρους «υπέρβαση», «γεωμέτρηση», «ηλιακή μεταφυσική», κοινή και στους δύο, και στην «πεποίθηση» του Ελύτη πως «είναι δυνατόν η μοντέρνα εμπειρία να περάσει στην κλασική της περίοδο». Και στους δύο ποιητές «η τεχνική γίνεται μέρος του περιεχομένου», κάτι που στον Έλληνα ποιητή ανιχνεύεται στο Άξιον εστί, στο Μονόγραμμα κα στη Μαρία Νεφέλη (θα μπορούσαμε εδώ να προσθέσουμε μερικούς τίτλους ακόμη και να θυμίσω και το άρθρο της υποφαινομένης στον τόμο Ο Ελύτης στην Εκπαίδευση, Πρακτικά 3ης Επιστημονικής Συνάντησης, των Εκπαιδευτηρίων Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, στο Γαλλικό Ινστιτούτο το 2002). Ο στίχος 573, «τα όνειρα κοιμήθηκα της πέτρας», δεν μπορεί να μη μας θυμίσει το κολάζ «Το όνειρο της Πέτρας» από τις Συνεικόνες.
Η Ηλιόπετρα, λέξη σύνθετη ως τίτλος, και όχι Πέτρα του Ήλιου, είναι προτιμητέα διότι κρατάει τη λαϊκή αχλή αλλά απαντάται και στη δική μας Θράκη. Κι επειδή θα διαφωνούσε ο Σεφέρης με τη δημιουργία πλαστών σύνθετων λέξεων, όπως στη φράση περδικόστηθη τσιγγάνα, π.χ. του Παλαμά, ο Κουτσουρέλης μας ενημερώνει πως η λέξη «περδικόστηθη» απαντάται σε κυκλαδίτικα δημοτικά τραγούδια και καθόλου πλαστή δεν είναι.
Η Ηλιόπετρα ως ουσία είναι μια πέτρα, ένας ιεροτελεστικός βωμός που αναδύθηκε από τη γη των Αζτέκων, λαξεμένη σε έναν μονόλιθο από βασάλτη και ζυγίζει είκοσι τέσσερις τόνους. Βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Μεξικού. Πάνω της εικονίζεται ο θεός Σιουχτεκούχτλι, που συμβολίζει τη ζωή και τον θάνατο. Η Ηλιόπετρα ως ποίημα είναι μια μεγάλη κυκλική φράση. Αρχίζει και τελειώνει με τους ίδιους στίχους. Η Ηλιόπετρα ως διακοσμητικό μοτίβο, στο εξώφυλλο και στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, συμβάλλει στην αισθητική του, της οποίας το συνεχές και αδιάλειπτο μοτίβο των ροδανθών θα μπορούσε να συσχετιστεί με το συνεχές και αδιάλειπτο του περιεχομένου. Εγώ όμως θα σταθώ σ’ εκείνη τη δασεία, όχι στο πλάι της «Ηλιόπετρας», ως είθισται, αλλά στο κέντρο του «Ητα», ανάμεσα στις δυο κεραίες του, καθώς και σ’ εκείνη την οξεία που σχίζει την επιφάνεια του «όμικρον» σαν «ρωγμή» στη φλούδα της αληθινής Ηλιόπετρας. Όλα έχουν τον δικό τους συμβολισμό και τη δική τους συμβολή στην αισθητική.Οι σημειώσεις που συνοδεύουν το κείμενο είναι μια σημαντική πηγή πληροφοριών, άλλοτε γνωστών, συχνά όμως αγνώστων και απολύτως απαραίτητων για την κατανόησή του.Το εξαιρετικό Επίμετρο του Περέ Ζιμφερέρ και το Χρονολόγιο Βίου και Έργου συμπληρώνουν το καλό βιβλίο, το οποίο θα απολαύσουν διπλά οι γνωρίζοντες την ισπανική, ενώ οι γνωρίζοντες, απλώς, λατινικά θα μπουν στον γοητευτικό πειρασμό να κοιτάζουν τα ποιητικά κείμενα του βιβλίου, την «Ηλιόπετρα» και τον «Κώστα»,και από τις δυο όψεις της υπόστασής τους, την αριστερή και τη δεξιά εκδοχή.Ηλιόπετρα
Οκτάβιο Πας μετάφραση: Κώστας Κουτσουρέλης Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός 152 σελ.Τιμή € 9,00
